قیصریه لار از جمله بناهای با شکوهی است که علی رغم گذشتد زمان و رخداد های طبیعی به ویژه زلزله های مهیبی که در منطقه به وقوع می پیوندد ، همچنان استواری خود را حفظ نموده است .گرچه بنا در نتیجه تعمیر و تجدید در دوره های مختلف تصالت خود را از دست داده ،با اینحال هنوز در خود منحصر به فرد است .

فیگوئروا سفیر اسپانیا در دربارشاه عباس اول قیصریه لار را چنین وصف می کند : بانی این بازار که بدون شک می تواند با مجلل ترین مراکز خرید و فروش اروپا برابری کند ، الله وردی خان حاکم شیراز است .

با توجه به نوشته فیگوئروا دیوار بلند بازار لار از سنگهای تراش بسیار سخت و سفیدی ساخته شده بود که مساحت هر یک به 150پای مربع می رسید درحال حاضر سنگ های مربع شکل کوچکی که تراش داده شده اند ،پوشش دیوار بازار را تشکیل می دهد و آثاری از سنگ های قدیمی و اولیه بازار که فیگوئروا توصیف کرده است ، باقی نیست .

بازار دارای چهار درورودی است ، به گوری که در هر راسته یک در قرار می گیرد و در هر یک از درها توسط یک نگهبان محافظت می شود . هر یک از این چهار در به4 بازاری با می شوند که در میانه بازار به هم ختم می گردند به طوری که از به هم رسیدن چهار بازار مذکور ، چهار سوقی پدید می آید که از درون آن می توان هر چهار در بزرگ را مشاهده کرد . بر روی این چهار سوق گنبدی بسیار بلندبا پنجره هایی که گرداگرد آن قراردارد، زده اند . نور از طریق پنجره های مذکور به تمام قسمت های  زیر گنبد می تابد . درچهار مربع کوچک دیگر که این چهار بازار را بوجود آورده است ،چهار چهار سوق کوچکتر دیگری نیز است که هر کدام بر روی خود گنبدی با پنجرهای شبیه به گنبد بزرگ دارند . زیر هر یک از طاق های پیوسته به این گنبدها نیز چهاربازارچه قراردارد ، چنانکه در این بازار مجموعا 20بازار و بازارچه یعنی چهار بازار بزرگ که به چهار در ختم می شود و 16بازارچه که به بازارهای بزرگ راه می یابد ، وجود دارد .

عرض بازارهایی که به چهار سوق بزرگ می پیوندند20پا و پهنای آنهایی که به چهار سوق های کوچک ختم می شوند ، 15-16پااست.

دیوار های هر یک از راسته بازارها صاف و هموار بوده و چنان با مهارت صیقلی شده اند که از نظر درخشندگی ،چیزی کمتر از مرمر به نظرنمی رسند . زیر هر یک از طاق های این بازارها منافذی تعبیه نموده اند که موجب روشنی هر یک از چهار راستابازار می شود،بی انکه نور آفتاب یا بارش ایجاد مزاحمت کند.

فرش و کف قیصریه به کمک سنگهای مربع شکل بسیار صیقلی از همان جنس که کل بنا با آن ساخته شده ، فرض گردیده شده است . امروزه از سنگهای قدیمی و اولیه ای که کف بازار را با آن فرش نموده بودند ، اثری نیست و موزائیک فرش کنونی بازار را تشکیل می دهد .

برای نظافت این بازارها به طور دائم می کوشند و به هیچکس حتی حاکم نیز اجازه نمی دهند که سواره وارد بازار شوند .

انواع کالاهای ما یحتاج روز مره در دکان های هر یک از بازارها به فروش می رسد. بازرگانان ما یحتاج روزانه زندگی خود را به دکان می برند و روز را با آن سر می کنند اما به هنگام شب ، بازارها را می بندند و نگهبانان مسلح به همان شیوه ایی که در بازار بورس یا بازار صرفان غرناطه مرسوم است، از بازارها محافظت می کنند. لازم به زکر است که در حال حاضر نیز بازار توسط دو نفر نگهبان که به (دالان دار ) معروفند ، به هنگام شب محافظت می شود . در دکان های مذکور ، میوه تر یا خشک – مربا و نان می فروشند. فیگوئروااز نان مذکور به عنوان نوعی نان محلی موسوم به خبز یاد کرده است ، در حالی که (خبز) همان نان است . در لغت نامه دهخدا ذیل کلمه (خبز) آمده است: (خبز(خ)(ع ا) نان. (از منتهی الارب، ناظم الاطباة،متن اللغه،معجم الوسیط،اقربالموارد،تاج العروس،لسان العرب).  بنابراین معناکردن خبز به عنوان یک نان محلی ناشی از عدم آگاهی فیگوئروا از معنای دقیق کلمه (خبز) و یا ترجمه غلط مترجم از یادداشتهای فیگوئروا است.

فروشندگانی که کالاهای مختلف را به بازار می آورند تا به فروش برسانند از خود دکانی ندارند،بنابر این آنها را در سبدهایی که در طول راه و جلوی دکانها قرار می دهند و به مردم عرضه می کنند ، اما بساط خود را چنان می گسترند که برای عابرانی که از صبح تا شب در بازار رفت و آمد می کنند،راه عبور کافی باشد.

در 6-5 حجره کوچکی که به کمک طاق هایی به همان شیوه و روش معماری به کار رفته در بازار مسقف شده است ، مربا تهیه می شود.در این قسمت اطاقهای طاق دار و پر پیچ و خمی است که در آنها شکر تصفیه می کنند و به پختن مربا می پردازند (در حال حاضر در بازار لار چنین اعمالی انجام نمی شود).

در کل بازار لار به قدری مجلل است که می تواند رونق بخش زیباترین مراکز خرید و فروش جهان باشد،در حالی که شهر لار در شمار شهرهای متوسط جهان نیز قرار ندارد.

در فارسنامه ناصری اطلاعات مفیدی راجع به قیصریه آمده است که به قرار زیر می باشد:در فارسنامه ناصری از قیصریه به عنوان آثار ملوک گرگینی لار یاد شده که از حدود 594 هجری قمری تا زمان شاه طهماسب صفوی یعنی 973 هجری قمری در لار حکومت کردند ئ آخرین آنها توسط شاه طهماسب معزول شد.در شهر لار مسجد جامع و چار بازار مشهور به قیصریه وجود دارد که دیوار و طاقهای داخلی و خارجی آنها از گچ خالص و سنگ تراشیده منبت و مقرنس ساخته اند و چندید مرتبه آن را تعمیر کرده اند تا درسال 1015 (هجری قمری) حاجی قنبر بیک ذوالقدر جهرمی وزیر خطه لار ، قیصریه را تعمیری قابل توجه نمود ، چنانچه در پیشانی طاق بزرگ چهار سوق قیصریه این قطعه نگاشته شده است و تا کنون باقی است .

 

شکر خدا  که باز تائید کردگار                          در عهد پادشاه جهان سایه خدای

عباس شاه آنکه ز آئینه دلش مدام                         کسب سعادت ابدی کند همای

(از یمن عدل خان زمان آنکه ز کفش               خجلت برد محیط چو گیرد ره سخای)

ویران سرای لار به سعی وزیر دهر                       دستور بحر خاطر و دارای مهر و رای

قنبر علی بیک آنکه ز آئینه دلش                         در غیرت ابد شده جام جهان نمای

معمور شد چنانچه نمانده است جغد را                     از وی ز بهر(ساختنش)آشیانه جای

از قیصریه (ای) که هوای فضای او                   (همچون) نسیم باغ بهشت است غم زدای

تاریخش از خرد طلبیدم جواب گفت                        دارالامان لار شد احیا از این بنا(ی)

 

مورخ لاری کتاب تاریخ لارستان معتقد است که بنیان قیصریه لار به دوره قبل از صفویه می رسد ، به عبارتی تاریخ ساختمان اولیه قبه قیصریه لار به 900 سال پیش برمیگردد. ایشان دلیل گفته خود را وجود سنگ تاریخ اولیه قیصریه ذکر کرده است که تا چندی پیش در بلندی سقف قبه نسب بود و به کمک دوربین آن را می خواندند ، به عقیده ایشان ، نام (کلاه سیاه) به عنوان معمار قیصریه در لوح مذکور ذکر بوده است .

چنانچه گذشت مرحوم مورخ لاری از (کلاه سیاه) به عنوان معمار  اولیه قیصریه یاد کرده است در حالی که به استناد کتیبه تعمیر پیشانی طاق بزرگ چار سوق که جلوتر خواهد آمد(کلاه سیاه) بنا و مرمت گر قیصریه در عصر صفوی معرفی شده است.

مورخ لاری در دنباله مطالب خود آورده است که بازار و ساختمانهای دیگر لار از بناهای حکام لار که از سلسله گرگین میلاد بودند ، می باشد. پیشتر خواهد آمئ که سلسله گرگین در واقع حکام محلی لار بودند که از قرن 6 هجری قمری تا زمان شاه تهماسب صفوی بر لار حک.مت کردند و در نهایت به دست دولت صفوی معزول گشتند.

در اینکه سلسله گرگینی لار از دودمان پهلوان افسانه ای(گرگین پسر میلاد) باشند ، جای شک وجود دارد. داستان گرگین میلاد از این قرار است:کیخسرو پسر سیاوش و ویسپان فری دختر افراسیاب ،هشتمین تن از خاندان کیانی به حساب می آید.وی پادشاه کشور خونیرس منطبق بر آئین مزیسنا پیش از ظهور زرتشت بوده است. زمانی که این شخص ممالک ایران را بین بزرگان تقسیم نمود،لارستان را به گرگین پسر میلاد بخشید. این بیت را نیز به حکیم فردوسی نسبت داده اند که :

صفا هان به گودرز گشواد داد                 به گرگین میلاد هم لاد داد

پیشتر نیز آمد که موٌلف کتاب فارسنامه ناصری،نسل حکام محلی لار را از دودمان گرگین میلاد دانسته ؛چنانچه در کتاب مذکور آمده است :"ایالت خطه لار ستان از زمان شاه کیخسرو وتا سال 1011(ه.ق)در دودمان گرگین میلاد باقی بماند وآخرین اولاد او میرزا علاء الملک مشهور به شاه ابراهیم شاه پسر نورالدهر لاری است که نواب الله وردی خان والی فارس،او را به قهر وغلبه گرفته..

آقای احمد اقتداری در کتاب لارستان کهن (صفحه 377)نیز مطلب حسن بن حسن فسائی و مورخ لاری راتکرار کرده است.ایشان در خصوص حکام محلی لار آورده است :لار دارای یک سلسله پادشاهان محلی بوده وشاهزادگان وپادشاهان لار نگهبان قلمرو حکومتی بوده اند که از طرف کیخسرو به گرگین میلاد تفویض شده است وبه این مناسبت نژاد وتبار خود را به این پهلوان نسبت می داده اند. شکوه وجلال پادشاهان قدیمی لار تاسال 1010هجری قمری که مورد حمله دولت صفوی واقع شدند،برقراربود .

به دنباله مطالب مرحوم مورخ لاری راجع به قیصریه لاربرمی گردیم :فرم وشکل قبه قیصرلاربا فرم قبه قیصریه دیگر شهرهای جنوب ایران منجمله شیراز –یزد –کرمان واصفهان ؛فرق دارد و حتی بازار وکیل شیراز که با الهام از قیصریه لار ساخته شده است،قبه ایی شبیه به قبه قیصریه لارندارد ؛در ثانی اگر قیصریه لار در زمان شاه عباس صفوی ساخته شده ،می بایست شباهتی بین قبه قیصریه لار باسایرشهرهای ایران منجمله اصفهان وجود داشته باشد.